زندان هالدن در نروژ با تمرکز بر بازپروری و نه مجازات، توانسته نگاه جهانیان را به مفهوم زندان تغییر دهد. این مرکز با ظرفیت حدود ۲۵۰ زندانی، امکاناتی چون سلولهای مستقل، کلاسهای یوگا و کارگاههای نجاری در اختیار افراد قرار میدهد. پنجرههای بدون میله با چشمانداز جنگل، فضایی متفاوت از تصور رایج از زندانها ایجاد کرده است. اگرچه در فرهنگ عمومی و آثار سینمایی مانند سریال «The Wire» زندانها اغلب به عنوان محیطی خشن و مملو از آسیبهای جسمی و روانی شناخته میشوند، هالدن توانسته این تصویر را دگرگون کند.
زندان هالدن از زمان افتتاح در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹ شمسی) به عنوان «انسانیترین زندان جهان» شناخته میشود و بحثهای تازهای درباره اصلاح نظام زندانها و بازپروری زندانیان به راه انداخته است. برخلاف بسیاری از زندانهای آمریکا و بریتانیا، مأموران هالدن سلاح حمل نمیکنند و هر زندانی سلول شخصی با حمام، سرویس بهداشتی و تلویزیون دارد. این رویکرد باعث شده نرخ بازگشت به جرم در نروژ تنها حدود ۲۰ درصد باشد، در حالی که این رقم در ایالات متحده و بریتانیا بین ۵۰ تا ۶۰ درصد گزارش شده است.
ساختار متفاوت هالدن نیز توجه جهانیان را جلب کرده است. این زندان پس از ۱۰ سال طراحی و ساخت، با هزینهای معادل ۱.۵ میلیارد کرون نروژ (۲۵۲ میلیون دلار) در بهار ۲۰۱۰ میلادی (بهار ۱۳۸۹ شمسی) افتتاح شد. مساحت آن ۳۰ هکتار جنگل در منطقه کستفولد نروژ را در بر میگیرد و به جای سیمهای خاردار یا حصارهای الکتریکی، تنها یک دیوار بتنی ۲۰ فوتی دارد که با درختان اطراف پوشانده شده است. هانس هنریک هویلوند (Hans Henrik Hoilund)، یکی از معماران پروژه، در گفتوگویی با مجله تایم در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹ شمسی) توضیح داد که هدف اصلی طراحی، ایجاد محیطی شبیه دنیای بیرون بوده است. حتی دیوار امنیتی با لبههای گرد ساخته شد تا حس تهدید کمتری ایجاد کند.
در داخل زندان نیز همین فلسفه دنبال شد و این موضوع در جزئیات طراحی کاملاً مشهود است. سلولها به صورت عمودی و بلند ساخته شدند تا نور طبیعی بیشتری وارد شود و فضای بسته، کمتر احساس شود. پنجرهها بدون میله طراحی شدهاند و چشمانداز مستقیم به جنگل اطراف دارند؛ همین ویژگی باعث میشود زندانیان ارتباطی هرچند محدود با طبیعت بیرون داشته باشند و حس انزوا کمتر شود.
هر زندانی در سلول خود به سرویس بهداشتی، حمام و تلویزیون دسترسی دارد، که این امکانات در مقایسه با بسیاری از زندانهای جهان بیسابقه است. آره هویدال (Are Høidal)، رئیس زندان، در مصاحبهای با روزنامه گاردین در سال ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۹۱ شمسی) تأکید کرد که هدف اصلی ایجاد فضایی روشن، مثبت و انسانی بوده است. او البته یادآور شد که این سلولها همچنان زندان محسوب میشوند و نباید آنها را لوکس دانست: «۱۰ متر مربع، یک سرویس بهداشتی و یک حمام، همین.» این جمله نشان میدهد که فلسفه هالدن بر تعادل میان امنیت و انسانیت استوار است.
زندگی روزانه در هالدن نیز با الگوی متفاوتی پیش میرود. طبق گزارش گاردین، روز زندانیان از ساعت ۷:۳۰ آغاز میشود و تا ساعت ۲۰:۳۰ ادامه دارد؛ این بازه زمانی طولانی به آنها فرصت میدهد تا در فعالیتهای متنوع شرکت کنند. کلاسهای موسیقی، یوگا و نجاری تنها بخشی از برنامههای روزانه هستند. علاوه بر این، زندانیان میتوانند از استودیوی ضبط صدا، ایستگاه رادیویی، کتابخانه و سالن ورزشی استفاده کنند.
همچنین کتابهای آشپزی در کتابخانه محبوبیت زیادی دارند و همین موضوع نشان میدهد زندانیان به دنبال یادگیری مهارتهای عملی برای زندگی آینده هستند. امکان ادامه تحصیل و دریافت مدرک دانشگاهی نیز فراهم شده تا افراد پس از آزادی بتوانند با اعتماد به نفس بیشتری وارد جامعه شوند. هویدال در گفتوگویی با مجله تایم توضیح داد: «ما میخواهیم آنها را بسازیم، اعتماد به نفس بدهیم و کاری کنیم که به عنوان انسانهای بهتری آزاد شوند.» این جمله نشاندهنده نگاه بلندمدت مسئولان زندان به بازپروری است.
ارتباط میان زندانیان و مأموران نیز بر پایه احترام و تعامل انسانی شکل گرفته است. مأموران که ترجیح میدهند «افسر زندان» نامیده شوند، بدون سلاح در محیط حضور دارند و با زندانیان غذا میخورند یا حتی در مسابقات ورزشی مانند والیبال شرکت میکنند. این رفتار باعث میشود فاصله میان زندانی و مأمور کمتر شود و حس اعتماد و احترام متقابل شکل بگیرد. یکی از زندانیان در گفتوگو با گاردین تفاوت هالدن با زندان ایدسبرگ نروژ را «مثل بهشت و جهنم» توصیف کرد؛ مقایسهای که نشان میدهد تغییر رویکرد در هالدن تأثیر عمیقی بر تجربه زندانیان داشته است.
هدف اصلی هالدن بازپروری است. هرچند بسیاری از زندانیان مرتکب جرایم سنگین مانند قتل یا قاچاق مواد مخدر شدهاند، اما مسئولان امیدوارند با این شیوه، افراد پس از آزادی بتوانند زندگی سالم و مفیدی داشته باشند. هویدال در مصاحبهای با گاردین گفت: «اگر کسی چند سال در یک جعبه بسته بماند، وقتی بیرون میآید انسان خوبی نخواهد بود. ما باور نداریم سختگیری و انتقام، انسان بهتری میسازد. در نظام زندان نروژ تمرکز بر بازپروری است، نه انتقام.» این نگاه نشان میدهد که فلسفه زندان هالدن بر پایه اصلاح و بازسازی شخصیت افراد بنا شده است، نه صرفاً مجازات.
با وجود همه این ویژگیها، هالدن همچنان یک زندان است؛ اما زندانی که تعریف سنتی از مجازات را به چالش کشیده و الگویی تازه برای اصلاح و بازپروری ارائه داده است. این مرکز نشان میدهد که حتی در محیطهای بسته و محدود نیز میتوان شرایطی فراهم کرد که انسانها فرصت بازسازی و تغییر داشته باشند.
یکی از زندانیان در گفتوگو با روزنامه گاردین تأکید کرده است: «زندان هالدن را با بهترین هتلها مقایسه کردهاند، اما این درست نیست. مسئله اصلی آزادی است که از شما گرفته میشود. این بدترین چیزی است که میتواند رخ دهد. وقتی شب در سلول قرار میگیرید، در اتاقی کوچک تنها مینشینید و آن لحظه همیشه سختترین زمان است.» این سخن نشان میدهد که هرچند امکانات زندان هالدن نسبت به سایر زندانها بهتر است، اما فقدان آزادی همچنان سنگینترین فشار روانی بر زندانیان محسوب میشود.
با این حال، فلسفه زندان هالدن به نظر میرسد نتیجهبخش بوده است. تنها ۲۰ درصد از زندانیان در نروژ دوباره به زندان بازمیگردند، در حالی که این رقم در ایالات متحده و بریتانیا حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد است. این تفاوت چشمگیر نشان میدهد که نگاه نروژ به زندانها در بیست سال گذشته تغییر اساسی داشته و تمرکز بر بازپروری توانسته نتایج ملموسی به همراه داشته باشد.
آره هویدال (Are Høidal) در مصاحبهای با شبکه BBC در سال ۲۰۱۹ میلادی (۱۳۹۸ شمسی) توضیح داد که این تحول را از نزدیک تجربه کرده است. او یادآور شد که نروژ پیشتر رویکردی مشابه ایالات متحده داشت و زندانها بیشتر بر «حبس و نگهداری» متمرکز بودند. اما در چند دهه اخیر، تمرکز از مجازات سخت به بازپروری تغییر کرده است. این تغییر مسیر نشان میدهد که اصلاحات گسترده در نظام زندانها میتواند نه تنها شرایط زندانیان را بهبود بخشد، بلکه امنیت و سلامت جامعه را نیز تضمین کند.
هویدال که از دهه ۱۹۸۰ میلادی (دهه ۱۳۶۰ شمسی) در زندانها مشغول به کار بوده، شرایط آن زمان را چنین توصیف کرد: «کاملاً سخت بود. فرهنگ زندانها مردانه و خشن بود و تمرکز بر نگهبانی و امنیت قرار داشت. نرخ بازگشت به جرم نیز حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد بود، درست مانند آمریکا.»
در دهه ۱۹۹۰ میلادی (دهه ۱۳۷۰ شمسی)، نروژ اصلاحات بزرگی را آغاز کرد. به جای سیاست «انتقام» که مبتنی بر آن زندانیان را بیشتر روز در سلولها محبوس میکرد، تمرکز بر «بازپروری» قرار گرفت. زندانها موظف شدند به زندانیان مهارتهایی بیاموزند که در زندگی بیرون به کارشان بیاید و با فعالیتها و فرصتهای آموزشی، زمان آنها را پر کنند.
هویدال با اشاره به نتایج این تغییرات گفت: «از زمان اجرای اصلاحات بزرگ، نرخ بازگشت به جرم در نروژ تنها ۲۰ درصد پس از دو سال و حدود ۲۵ درصد پس از پنج سال است. بنابراین این روش جواب میدهد!»
زندان هالدن از طرف بعضی منتقدان به خاطر رفتار آرام و ملایم با زندانیان مورد انتقاد قرار گرفته است. اما آره هویدال (Are Høidal) باور دارد که اگر زندانها با انسانیت اداره شوند، نتیجه آن انسانهای بهتر و مفیدتر برای جامعه خواهد بود. او در گفتوگو با BBC توضیح داد: «در نهایت این زندانیان آزاد میشوند و دوباره در کنار شما زندگی میکنند. اگر در زندان با آنها مثل حیوان رفتار کنیم، وقتی آزاد شوند همان رفتار حیوانی را به جامعه میآورند.»
