بررسیهای میدانی جدید نشان میدهند که یک مجموعه یادمانی عظیم که حدود ۳۰۰۰ سال پیش توسط مایاها ساخته شده، بر پایه نقشهای از کیهان طراحی شده است.
مطالعه دقیق در محوطه باستانی آگوادا فنیکس آشکار کرده که این یادمان نه تنها بسیار بزرگتر از آن است که در بررسیهای اولیه تصور میشد (با آرایشی صلیبیشکل و محورهایی به طول ۹ و ۷.۵ کیلومتر) بلکه طراحی آن بهصورت یک کیهاننگاره (Cosmogram) بوده؛ نوعی معماری که بازتابدهنده ساختار کیهان است.
آنچه این سازه را شگفتانگیزتر میکند، نبود هرگونه نشانه از نابرابری اجتماعی در آن است. هیچ اثری از اقامتگاههای اشرافی یا تندیسهای فرمانروایان در این محوطه یافت نشده است.
این موضوع بهروشنی نشان میدهد که جوامع برابرگرا نیز قادر به ساخت آثار عظیم معماری بودهاند، بیآنکه نیروی اجبار یا ساختار اجتماعی سلسلهمراتبیِ مبتنی بر سلطنت را به کار گیرند.
کشف آگوادا فنیکس از طریق نقشهبرداری لیدار (LIDAR) در ایالت تباسکو مکزیک، در نزدیکی خلیج مکزیک، از چند جهت شگفتانگیز بود.
نخست، اندازه آن بود. این مکان بزرگترین محوطه مایایی کشفشده تا امروز بهشمار میآید، حتی بر اساس برآورد اولیه و محافظهکارانهای که طول محور اصلی آن را ۱.۴ کیلومتر عنوان میکرد. علاوه بر این، این بنا برخلاف بسیاری از ساختارهای گمشده در مناطق آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی، در دل جنگل پنهان نبود، بلکه زیر یک منطقه مسکونی قرار داشت.
همچنین هیچ نشانهای از وجود ساختار طبقاتی یا نابرابری اجتماعی در آن مشاهده نشد. اکنون گروهی از باستانشناسان به رهبری تاکِشی اینوماتا از دانشگاه آریزونا، بررسیهای لیدار جدید، کاوشهای میدانی و حفاریهای عمیقتری انجام دادهاند. نتایج نشان میدهد که آگوادا فنیکس بسیار گستردهتر و پیچیدهتر از آن است که پیشتر تصور میشد، نهتنها از نظر ابعاد فیزیکی، بلکه از نظر شناختی که درباره سازندگان آن در فاصله سالهای ۱۰۵۰ تا ۷۰۰ پیش از میلاد بهدست میدهد.
در مقاله پژوهشی آنان آمده است: «در کنار جذابیت آیینهای جمعی، جشنها و مبادله کالاها، ساخت یک کیهاننگاره که نظم کیهان را در قالبی مادی بازتاب میداد، احتمالاً انگیزهای برای مشارکت شمار فراوانی از مردم در این پروژه فراهم کرده است، بدون آنکه نیروی اجبار به کار گرفته شود.»
پژوهشگران میگویند: «رشد آگوادا فنیکس نشاندهنده توانایی سازمانیافتگی انسانها در غیاب نابرابریهای برجسته است، اما در عین حال چالشهایی را که سازندگان اولیه با آن روبهرو بودهاند نیز نشان میدهد.»
طرح کلی این بنا بهصورت صلیبی تودرتو بوده است که محورهای بلند به مرکز یادمان منتهی میشدند. در مرکز این ساختار، بر روی سکویی مصنوعی، دو گودال صلیبیشکل درون یکدیگر قرار داشتند.
هر یک از محورهای طولی شامل یک راهرو و دو جاده بلند بود؛ راهرو در زمین حفر شده و جادهها در دو سوی آن روی زمین ساخته شده بودند. طولانیترین راهرو که به سمت شمالغربی امتداد دارد، ۶.۳ کیلومتر طول دارد. پژوهشگران گمان میبرند که از این مسیرها برای آیینهای عبور و مرور آیینی به مرکز یادمان استفاده میشده است.
در امتداد محور غربی، جایی که ساختار از دریاچه لاگونا نارانخیتو عبور میکند، سازندگان سامانهای از کانالها را آغاز کرده بودند که احتمالاً با اهمیت آیینی آب در ارتباط بوده است. این کانالها نیمهکاره رها شدهاند، که نشاندهنده محدودیت در توان مهندسی و سازماندهی ساختوساز در آن دوران است.
در مرکز آیینی واقع در سکوی اصلی آگوادا فنیکس، جذابترین یافتههای باستانشناسی بهدست آمده است. در مرکز دو گودال صلیبیشکل، پژوهشگران انباشتی از رنگدانهها را در محفظهای خاص یافتند که به ترتیب جهات جغرافیایی قرار داده شده بودند: رنگ آبی آزوریت در شمال، سبز مالاکیت در شرق، و زرد اُخرایی حاوی گوتیت در جنوب.
این یافته نخستین نمونه شناختهشده از نمادگرایی رنگی جهتی در تمدنهای مزوامریکایی است، الگویی که بعدها در کیهاننگارههای مایا نیز دیده میشود و هر رنگ را به یکی از عناصر و جهات اصلی جهان نسبت میدهد.
اینوماتا میگوید: «ما میدانستیم که رنگهای خاصی با جهات مشخصی در ارتباط هستند، و این موضوع برای همه اقوام مزوامریکایی و حتی بومیان آمریکای شمالی نیز اهمیت داشته است. اما تاکنون هرگز موردی نیافته بودیم که رنگدانهها به این شکل و بر اساس جهت جغرافیایی در جای خود قرار گرفته باشند. این نخستین نمونهای بوده که چنین چیدمانی مشاهده شده، و بسیار هیجانانگیز است.»
درون این گودالها، پژوهشگران همچنین نذوراتی شامل صدفهای دریایی، یشم تراشخورده و سنگ سبز یافتند؛ اشکالی از تمساح، پرنده و حتی زنی در حال زایمان، که همگی به شکل صلیبآرایی چیده شده بودند. این چیدمان نیز با طرح کیهاننگاره سازگار است، زیرا صدفها در سویههایی قرار داشتند که نشانگر آب هستند.
پژوهشگران میگویند یافتهها دیدگاهی ژرف درباره محدودیتها و تواناییهای سازمان انسانی ارائه میدهد. از یک سو، ساختوساز در آگوادا فنیکس ناتمام باقی مانده، هرچند که این محوطه احتمالاً صدها سال مورد استفاده قرار داشته است.
از سوی دیگر، مقیاس این یادمان شگفتآور است: ساختن سکوی اصلی نیازمند حدود ۱۰.۸ میلیون روز-نفر کار بوده و احداث کانالها و سد نیز ۲۵۵,۰۰۰ روز-نفر دیگر به آن افزوده است.
در مقاله آمده است: «ساخت یک کیهاننگاره که نظم کیهان و زمان را بازنمایی میکرد، احتمالاً انگیزهای قوی برای مشارکت مردم در فعالیتهای عمرانی فراهم کرده، بیآنکه نیروی اجبار وجود داشته باشد.»
اینوماتا در ادامه توضیح میدهد: «مردم معمولاً این تصور را دارند که در گذشته پادشاهانی بودهاند که دستور ساخت اهرام را دادهاند، و بنابراین در دوران مدرن نیز برای تحقق کارهای بزرگ به افراد قدرتمند نیاز است. اما وقتی دادههای واقعی از گذشته را میبینیم، میفهمیم که واقعیت چنین نبوده است. ما برای انجام کارهای بزرگ، واقعاً نیازی به نابرابری اجتماعی شدید نداریم.»
این پژوهش در مجله Science Advances منتشر شده است.
